გრიგოლ დისამიძის სიტყვა, თქმული ქაქუცა ჩოლოყაშვილის სამგლოვიარო ყრილობაზე

ჟურნალი “მხედარი”, # 14, 1933, პარიზი

დაუვიწყარ ჩვენი ქაქუცას მოსაგონებლად

ამ დღეებში შესრულდება რვა წელიწადი, რაც დავკარგეთ ჩვენი გმირი თავადი ქაიხოსრო ჩოლოყაშვილი. ვათავსებთ იმ სიტყვას, რომელიც გრიგოლ დიასამიძემ წარმოსთქვა 1930 წელს ივლისის 5-ს ბერლინში გამართულ სამგლოვიარო ყრილობაში:

განსაკუთრებული ცხედარი გვისვენია... ვუმზერთ ზოგი თვალით, ზოგიც გონებით და მაინც თითქო ვერა გაგვიწყვია რა... ვინ იყო, რა იყო ჩვენთვის? ვინ დავკარგეთ? გმირათ მიგვაჩნდა. გმირიც იყო! მაგრამ რამდენი გმირი გვინახავს?! ეს ხომ რაღაც სხვა იყო - ტანადი, თვალწარმტაცი, კეთილი, პატიოსანი, მხიარული, ამხანაგი, მეგობარი! ზოგჯერ თქმულა, ქართველებმა მეგობრობა არ იციანო. მთქმელს რომ გახსენებოდა იმ დროს ეს მიცვალებული, ენაზე იკბენდა. მართლაც, მუდამ მოსაგონარმა ჩვენმა ქაქუცამ მეგობრობა არ იცოდა? მაშ, რით დაიმსახურა ჯერ კიდევ ყრმობაში საერთო სიყვარული, პატივისცემა? ილია იტყოდა ხოლმე ადამიანიშვილზე - კაცური კაციაო. სულ ჯეელს, სიცოცხლის მოსურნეს სწყუროდა ხალხის გამარჯვება, სწადდა, კიდევ ეხილა სამშობლო, როგორც სასწაულმოქმედი ხატი სამთხვევლად. ახლა, როცა ადგილი მისი დაცარიელდა, თანდათან გავირკვევთ, რით იყო გამოწვეული ეს უზომო სიყვარული მისადმი. ჩვენ გვიყვარდა მასში ქართველი კაცის ძველი და ახალი თვისებები. ძველი დვრიტა! ახალი მასალა! რა ბედნიერებაა ასეთი შეზავება პიროვნებისათვის, ერისათვის! მასში იფეთქა, ბევრისათვის, თითქო მოულოდნელად, ძველი ქართველის სიმამაცემ, კეთილშობილებამ, მაღალზნეობრიობამ. მხოლოდ დიდ ძალას შეეძლო შეექმნა ის მთელი ქართველი ერისათვის სათაყვანო პირად. ყოველი საღი მამულიშვილი, რა რწმენისაც უნდა ყოფილიყო იგი, მასში ჰპოებდა ქართველი კაცის თავის სათაყვანებელ მხარეს. განგებამ, გარემოებამ მიუთითა მასზე სწორედ მაშინ, როცა ხალხს სწყუროდა გმირის ხილვა. ეს იყო ბელადი, ერის დიდი ნაწილისგან დასტურდართული, მისგან კურთხევა მიღებული. ამიტომაც გაუძლო სამშობლოს მტერს ტყე-ღრეში ოთხი წლის განმავლობაში უჭმელ-უსმელმა. ხალხისგან სიყვარულ მიუღებელი ამ სასწაულს ვერ მოიმოქმედებდა. ახლა მისტირის მას ორივე საქართველო:
პირველი, - ნამდვილი, მტრებით გარემოცული საკუთარ მიწა-წყალზე, ჩუმად, იდუმლად;
მეორე - მკრთალი მისი ოდნავ ანარეკლი, უცხო მხარეს გულღიად, ხმამაღლა...
აქ მყოფთა გარემოება უფრო ხელსაყრელია: თავისუფლად შეგვიძლია მაინც გულისწუხილის მოქარვება. ვესწრებით დიდებულ წამს! ვალმოხდილ მამულიშვილის გარდაქმნას, ფერისცვალებას, შორდება ადამიანს ყოველივე მიწიური და ეხვევა სამარადისო საბურველი. სათაყვანო გმირი ხდება არაკი, ლეგენდა! რამდენი რამ საამაყო მოიყრის თავს მისი სახელის გარშემო მომავალში! ზოგი ნამდვილი, ზოგიც წარმოდგენილი, მაგრამ ცხადს მაინც ისე არ დაშორებული, თხზვასაც აქვს თავის საფუძველი რეალობაში!..
ობლად დარჩენილებს, ვისაც თვალით გვიხილავს, ყურით მოგვისმენია, გვმართებს კიდევ ვალის მოხდა. ჭეშმარიტ ბელადისაგან თავის მიწა-წყლის მიტოვება - დიდი ტკივილია, მაგრამ წამალი ამის ატანისა თვით მისგან დანატოვარში მოიძებნება. გავიხსენოთ, როგორ ჰშველოდა ის ყველას ყოველ გაუგებრობის, ყოველ უთანხმოების მოსასპობად, აღელვებულთა დასაშოშმინებლად. თავის სამართლიანი, წესიერი ჩარევით ის მუდამ გვაყენებდა სწორ გზაზე.
ახლაც თავის სიკვდილით, თავის ნამოქმედარით, ხალხისგან მირონცხებული, შემოგვღაღადებს: - უზომო სიყვარული სათაყვანებელ ხატისა, მისი მოვლა; ამ მიზნის ყველაზე მაღლა დაყენება;
მიტოვება ყოველივე პირადულის, ყოველივე ჯგუფურის. არ დავიწყება ქიშპის დროს: პატიოსან მტერთა შორის მოციქული ნამუსია!
ამ ძველთაგან გარდმონაცემ აღთქმას არ ჰღალატობდა ჩვენი დამაობლებელი მოძმე. იცოდა, რომ ამ გზით ჰპოებდა ხოლმე ხსნას გაჭირვების წამს ჩვენი სამშობლო.
ქაქუცამ თავის ვალი მოიხადა. ხალხის მიერ ნაკურთხი ის შევიდა უკვე საქართველოს სამოთხეში. ადგილი ძველადგანვე მიჩენილი აქვს: სახელოვან წინაპარ წმიდა ბიძინა ჩოლოყაშვილის გვერდით.
ჩვენც, ცოცხლებს, გვმართებს მისი და მისი ქვეყნის ვალის მოხდა - სწორე, ღირსეული შესრულება ქაქუცას ნაანდერძევის. მისი შეფიცულების მამულიშვილურ ფიცს ჩვენი საკუთარიც მივამატოთ, ამას საქართველოს ხსნაც მოჰყვება და ქაიხოსრო ჩოლოყავილის სახელიც უფრო გაცისკროვნდება დიადი შარავანდედით...